Tom 9 - Historia polskiego przemysłu aparatury chemicznej.
Spis treści
Wprowadzenie
3
Część ogólna
Przemysł aparatury chemicznej na terenach zaborów do 1918 r
5
Przemysł aparatury chemicznej w Polsce w latach 1918 - 1939 i w okresie II wojny światowej
8
Działalność przemysłu budowy aparatury chemicznej w powojennym 45—leciu
17
Monografie zakładów
Zakłady Budowy Maszyn i Aparatury im. Szadkowskiego - Kraków
43
Zakłady Urządzeń Przemysłowych - Nysa
44
Świdnicka Fabryka Urządzeń Przemysłowych - Świdnica
48
Zakłady Aparatury Chemicznej CHEMET - Tarnowskie Góry
50
Łambinowicka Fabryka Maszyn CELPA - Łambinowice
52
Zakady Azotowe - Tarnów
53
Zakłady Azotowe - Kędzierzyn-Koźle
56
Mazowieckie Zakłady Rafineryjne i Petrochemiczne - Płock
58
Zakłady Aparatury Chemicznej METALCHEM - Opole
59
Zakłady Urządzeń Chemicznych METALCHEM - Sosnowiec
62
Zakłady Urządzeń Chemicznych METALCHEM - Toruń
64
Zakłady Urządzeń Chemicznych METALCHEM - Kościan
66
Zakłady Urządzeń Chemicznych METALCHEM - Rudki
69
Zakłady Urządzeń Chemicznych METALCHEM - Kłodawa
70
Zakłady Urządzeń Chemicznych METALCHEM - Kędzierzyn-Koźle
71
Zakłady Maszyn Chemicznych METALCHEM - Gliwice
74
Zakłady Maszyn Chemicznych METALCHEM - Poznań
76
Zakłady Produkcji Metalowej METALCHEM - Annopol
79
Zakłady Automatyki Chemicznej METALCHEM - Gliwice
80
Zakłady Aparatury Chemicznej WIMACH - Katowice
82
Przedsiębiorstwo Produkcyjne Pomp Chemoodpornych METALCHEM - Warszawa
84
Zakłady Maszyn Ceramicznych i Kamionki - Ziębice
85
Zakłady Maszyn Ceramicznych - Chodzież
87
Zakłady Urządzeń Chemicznych i Armatury Przemysłowej CHEMAR-Kielce
88
Skierniewickie Zakłady Urządzeń Odpylających i Wentylacyjnych RAWENT - Skierniewice
90
Zakłady Mechaniczne Przemysłu Papierniczego ZAMPAP - Krapkowice
92
Zakłady Mechaniczne CHEMITEX-Sieradz
94
Fabryka Wtryskarek PONAB-Żywiec
95
Przedsiębiorstwo Robót Montażowych MONTOCHEM - Gliwice
99
Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Urządzeń Chemicznych i Chłodniczych CEBEA - Kraków
101
Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Maszyn i Urządzeń Chemicznych METALCHEM - Toruń
104
Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Mechanizacji Przemysłu Farmaceutycznego POLFA - Kraków
106
Wykaz literatury
Spis fotografii
Wprowadzenie
W powojennej historii Polski nie brak było okresów, w których bądź nie doceniano bądź przeceniano rolę przemysłu chemicznego we współczesnej gospodarce narodowej. W okresie bezpośrednio powojennym, przy braku potencjału wytwórczego – rozpoczęto planową rozbudowę chemii jako ważnej gałęzi gospodarczej. Rozbudowa ta osiągnęła swój kulminacyjny punkt w połowie lat 70., by później ulec poważnemu zahamowaniu. Zarówno intensywna odbudowa przemysłu chemicznego bezpośrednio po II wojnie światowej, jak i bujny rozkwit chemii w latach 60. i 70., oparte zostały w wysokim stopniu o technologie oraz instalacje procesowe, głównie z państw wysokorozwiniętych. Importowane do kraju technologie i urządzenia pobudzały ambicje rodzimych konstruktorów i producentów aparatury i stanowiły swoiste wyzwanie techniczne dla budowanego po wojnie niemal od podstaw przemysłu aparaturowego.
I choć przemysł ten z racji zewnętrznych i wewnętrznych uwarunkowań nigdy nie stał się „narodową polską specjalnością" - to jednak jego udział w budowie krajowej chemii był zawsze znaczący. Wpływ na to mieli bezpośrednio pracownicy branży aparaturowej. To oni, zarówno ci, którzy w prymitywnych powojennych warunkach wytwarzali pierwsze proste odlewy i zbiorniki, jak i ci, którzy w latach późniejszych w nowych już i świetnie wyposażonych halach fabrycznych tworzyli niepowtarzalne pod względem kształtów, użytych materiałów czy kierunków przeznaczenia aparaty wymiennikowe i kolumny - oni właśnie w końcowym rozrachunku zdecydowali o wysokiej randze zawodu producenta aparatury i urządzeń chemicznych. I choć niejednokrotnie ta specyficzna dyscyplina przemysłowa nie znajdowała uznania w oczach dostojników gospodarczych i władz politycznych państwa - to jednak jej zasługi dla polskiej gospodarki pozostają nieprzemijającą wartością. Przemysł budowy aparatury chemicznej dla osób wtajemniczonych stanowił zawsze ten urokliwy obszar działalności produkcyjnej, w którym rzetelna wiedza techniczna, sprzęgnięta z wymogami prawidłowego jakościowo wykonania, pozostawiała zawsze pole do inwencji twórczej projektanta i technologa. Większość rozwiązań aparaturowych w procesach chemicznych cechuje niepowtarzalność - a zatem i wykonanie niemal każdego urządzenia w metalu wymaga każdorazowo indywidualnego podejścia wykonawcy warsztatowego. Wielkie zaangażowanie, ambicja i poświęcenie, cechujące załogi dużych zakładów aparaturowych w Nysie, Krakowie czy Tarnowie przy realizacji zamówień na wielkie inwestycje w chemii - były niewątpliwie podstawą sukcesów tej ostatniej. I tak z czasem wytwarzała się ta tajemnicza, nierozerwalna więź chemików-technologów z mechanikami-wykonawcami aparatury chemicznej. Więź ta zauważalna jest zresztą i w dzisiejszych czasach, jakkolwiek na skutek zmian strukturalnych i systemowych, jakie stały się udziałem polskiej gospodarki w latach 80., uległa z czasem rozluźnieniu.
Dziś, w dobie zasadniczych przeobrażeń politycznych i gospodarczych w Polsce, przemysł aparatury chemicznej przestał być na naszych oczach samodzielną i jednolicie zarządzaną branżą przemysłową, dzieląc się na samodzielne przedsiębiorstwa i jednostki zaplecza. Minęły bezpowrotnie czasy wielkich ugrupowań przemysłowych takich jak CHEMAK i METALCHEM, zaś to, czy w perspektywie w skali kraju mają szanse znowu się wyłonić nowe potężne organizmy gospodarcze typu koncernów aparaturowych – pokaże dopiero czas.
Tym bardziej więc uzasadnione wydaje się zachowanie pamięci o tamtych ludziach i tamtych czasach. Były to lata wspaniałych porywów i wytrwałej pracy, i to w warunkach centralistycznie zarządzanego przemysłu, przy zdecydowanie napiętej politycznie sytuacji międzynarodowej. Dziś, z perspektywy czasu wydaje się mało prawdopodobny nawrót do tamtych metod pracy i zarządzania. Nie umniejsza to w niczym wartości wysiłku setek bezimiennych pracowników polskiego przemysłu budowy aparatury i urządzeń chemicznych. Niech niniejsza książka będzie hołdem dla etosu ich pracy, dla ich osiągnięć i rozczarowań.
Warszawa - Gliwice, grudzień 1989 r.
Tom 10 - Historia polskiego przemysłu gazów technicznych
Spis treści
Od Autora
3
Rozdział I
Historia powstania przemysłu gazów technicznych
5
Początki przemysłu gazów technicznych na ziemiach polskich
8
Rozdział II
Rozwój przemysłu gazów technicznych w latach 1918 - 1945
9
Rozdział III
Organizacja przemysłu gazów technicznych po wyzwoleniu
24
Dynamika rozwoju produkcji gazów technicznych
32
Lata 1946 - 1960
32
Lata 1961 - 1970
39
Lata 1971 - 1980
47
Charakterystyka stanu technicznego urządzeń produkcyjnych
66
Rozdział IV
Zatrudnienie w przedsiębiorstwie w miarę jego rozwoju
67
Chronologiczny wykaz dyrektorów w przedsiębiorstwie
68
Pracownicy zasłużeni dla przemysłu gazów technicznych
68
Opieka socjalna
70
Rozdział V
Wykaz jednostek organizacyjnych wchodzących w skład Zjednoczonych Zakładów Gazów Technicznych „Polgaz" - wg stanu na koniec 1980 roku
71
Kalendarz dziejów przemysłu gazów technicznych
78
Literatura
83
Spis map i rycin
84
Spis fotografii
85
Od Autora
Na tle pozostałych branż przemysłu chemicznego wytwórczość gazów technicznych wyróżnia się określoną specyfiką. Występuje tu stosunkowo wąski asortyment, przy bardzo dużej liczebności odbiorców, niewielkie, a w każdym razie ekonomicznie nieopłacalne możliwości magazynowania gazów technicznych, niewspółmiernie duży ciężar opakowania w stosunku do towaru, a zatem wyjątkowo wysokie koszty zaopatrzenia. Charakterystyczne są także ostre wymagania bhp, brak substytutów i potrzeba częstych i rytmicznych dostaw do odbiorców, spowodowana minimalną rolą magazynu jako regulatora różnic między częstotliwością i wielkością partii dostaw, a wahającym się popytem.
Specyfika produkcji i obrotu gazami technicznymi wymusza budowę licznych wytwórni o wielkości dostosowanej do potrzeb danego rejonu zbytu, ograniczanego opłacalnym promieniem zaopatrzenia, sięgającym 150 - 200 km. Są to jednostki organizacyjne o niedużym potencjale produkcyjnym i stosunkowo słabe ekonomicznie. Stan ten przemawia za rozwiązaniami integracyjnymi w ramach jednego ośrodka dyspozycyjnego.
W okresie międzywojennym, taką jednostką wiodącą była Spółka „Perun" w Warszawie, z jej wybitnym, wieloletnim dyrektorem dr. inż. A. Sznerrem. Spółka „Perun" intensywnie rozwijała produkcję gazów technicznych, materiałów i sprzętu spawalniczego, zrzeszając, wg stanu na 1938 r., 10 fabryk. Posiadała też liczną sieć punktów sprzedaży i prowadziła działalność akwizytorską. Po wyzwoleniu, fabryki gazów technicznych znalazły się pod przymusowym zarządem państwowym i weszły w skład Zjednoczonego Przemysłu Gazów Technicznych, który przechodząc różne ewolucje organizacyjne przetrwał jako jednostka zintegrowana. Uwidaczniało się to zwłaszcza w okresach przełomowych, np. w latach 1950 - 1951, 1980 - 1981, kiedy to zachodziła konieczność dostosowywania organizacji przemysłu gazów technicznych do zmieniających się zasad gospodarowania. Dlatego też oddany do rąk Czytelnika zarys historii przemysłu gazów technicznych przedstawi ono na tle działalności przedsiębiorstwa wielozakładowego pn. Zjednoczone Zakłady Gazów Technicznych „Polgaz" w Gliwicach.
Pomimo powszechności stosowania gazów technicznych, publikacje na ten temat są nader skąpe. Z tych względów przedstawienie wyczerpującej historii przemysłu gazów technicznych w Polsce jest zadaniem bardzo trudnym. Z powodu braku materiałów źródłowych i informacji z minionego okresu niektóre zagadnienia przedstawiono pobieżnie, inne są niepełne. Dotyczy to zwłaszcza historii tych zakładów, które po zniszczeniach wojennych nie zostały odbudowane, względnie zostały zlikwidowane na skutek całkowitego wyeksploatowania urządzeń lub przestarzałej technologii.
Praca składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym przedstawiono wybrane, ogólne informacje związane z początkami powstania tego przemysłu. Drugi rozdział poświęcono zagadnieniom jego rozwoju na ziemiach polskich w latach 1918 - 1945. Szersze omówienie tego okresu wydaje się konieczne dla bliższego zilustrowania specyfiki tego przemysłu i uzyskania pewnego dystansu do okresu powojennego. W rozdziale trzecim przedstawiono zmiany organizacyjne przemysłu gazów technicznych w latach 1945 - 1980 oraz dynamikę rozwoju bazy produkcyjnej w 1945- 1960, 1961-1970, 1971 - 1980. Zwrócono też uwagę na ścisłą korelację między rozbudową przemysłu gazów technicznych a odpowiednimi tendencjami i kierunkami rozwoju spawalnictwa w Polsce. Czwarty rozdział traktuje o ludziach, których praca, doświadczenie i cenne inicjatywy przyczyniły się do rozwoju przedsiębiorstwa „Polgaz", o wielkości i strukturze zatrudnionych oraz warunkach socjalnych pracowników. Rozdział piąty zawiera syntetyczną charakterystykę wszystkich jednostek wchodzących w skład przedsiębiorstwa i kalendarium przemysłu gazów technicznych.
W pracy Autor korzystał głównie z materiałów źródłowych dostępnych w Zjednoczonych Zakładach Gazów Technicznych, informacji uzyskanych od poszczególnych zakładów oraz relacji ustnych byłych pracowników. Autor składa szczególne podziękowanie mgr. Wiesławowi Dmitriewowi za pomoc w zebraniu materiałów, zwłaszcza z okresu przedwojennego i czasów okupacji. |
